Ostatnim z wyjątków od obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jakie zostaną omówione w ramach tej serii jest legalizacja ujawnienia tajemnicy udzielona przez samą osobę zainteresowaną.

Zwolnienie z tajemnicy lekarskiej może nastąpić w sytuacji, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy (art. 40 ust. 2 pkt. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty – dalej u.z.l.; art. 14 ust. 2 pkt. 3 ustawy o prawach pacjenta – dalej u.p.p.). Wyrażona zgoda musi być poprzedzona informacją o mogących powstać dla pacjenta niekorzystnych skutkach jej ujawnienia. Również i w tym przypadku przepisy ustawy odwołały się do Kodeksu Etyki Lekarskiej, w którego art. 25 przewidziana została możliwość zwolnienia lekarza z zachowania tajemnicy, gdy pacjent wyrazi na to zgodę.

Powyższe przepisy będą miały zastosowanie w sytuacji, gdy czyn zabroniony nie będzie należał do kręgu wymienionego w art. 240 k.k., natomiast okoliczności wzbudzą w lekarzu silne przekonanie o konieczności podjęcia działań w danej sprawie. W tym przypadku to jednak sam pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy udzielają lekarzowi wyraźnej zgody na złożenie zawiadomienia wobec organów ścigania. W licznych bowiem przypadkach osoby te mogą nie być w stanie samodzielnie złożyć zawiadomienia, m.in. nazbyt obawiając się osoby sprawcy (np. matka wyraża zgodę na zawiadomienie przez lekarza policji o fizycznym znęcaniu się przez jej męża nad ich wspólnym dzieckiem – art. 207 k.k). Pacjent (lub jego przedstawiciel ustawowy) mają także prawo do określenia zakresu w jakim tajemnica w tym przypadku może zostać ujawniona (art. 40 ust. 2a zd. 2 u.z.l.).

Zawsze jednak lekarz powinien zadbać o to, by dysponować wyraźną zgodą od ww. osób, a ponadto by wyraźnie poinformować o możliwych negatywnych skutkach ujawnienia tajemnicy. Dla własnej ochrony, na wypadek pojawienia się pod adresem lekarza ewentualnych zastrzeżeń co do nieuprawnionego ujawnienia tajemnicy lekarskiej, zgodę od pacjenta można odebrać na piśmie.

Zawiadomienie może dotyczyć jedynie przestępstw ściganych z urzędu. Posiadając zatem zgodę pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego, lekarz będzie mógł zawiadomić policję m.in. o takich czynach jak bójka i pobicie (art. 158 §1 kk.)., czy rozbój (art. 280 k.k.). Ponadto, w obecnym stanie prawnym, lekarz, posiadając zgodę wyżej wymienionych, będzie mógł również zawiadomić o każdym przypadku przestępstwa zgwałcenia (art. 197 §1 i 2 k.k.), które obecnie ścigane jest z urzędu (do roku 2014 ścigane jedynie na wniosek pokrzywdzonego).

Nadal jednak lekarz nie będzie miał skutecznej możliwości zawiadomienia o tych przestępstwach, którego wymagają działania pokrzywdzonego, w tym m.in. naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k. – ściganie odbywa się jedynie z oskarżenia prywatnego), spowodowanie lekkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 § 2 i 3 k.k. – ścigane z oskarżenia prywatnego lub na wniosek), narażenie człowieka na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu (art. 161 k.k. – ścigane jedynie na wniosek pokrzywdzonego).

Mając na uwadze wszystkie dotychczasowe opracowania, można zauważyć, że istnieją okoliczności, w których lekarz nie tylko będzie mógł, ale wręcz będzie zobowiązany do złożenia zawiadomienia o wiadomym mu czynie zabronionym. Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa można złożyć na policji lub w prokuraturze, zarówno ustnie jak i na piśmie.

Należy jednak pamiętać, że z ujawnieniem tajemnicy lekarskiej w nieprawidłowy, niezgodny z omówionymi normami sposób, może łączyć się odpowiedzialność prawna:
– odpowiedzialność karna – m.in. za czyn z art. 266 k.k. przewidujący sankcję za ujawnianie informacji powziętej w związku z wykonywaną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością),
– na gruncie cywilnym, m.in. na podstawie art. 23 i 24 kodeksu cywilnego – za naruszenie dóbr osobistych pacjenta, o którym informacje ujawniono);
– ponadto lekarz może zostać pociągnięty także do odpowiedzialności zawodowej na podstawie art. 53 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich – za naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza.
W każdym więc przypadku należy z dużą rozwagą podchodzić do sytuacji naruszenia tajemnicy lekarskiej, by zarówno dążyć do właściwego zabezpieczenie interesów osób, które wymagają pomocy, ale jednocześnie baczyć by nie narazić siebie na ewentualne konsekwencje prawne.

adwokat Marta Mykietyn-Rojek

W artykule zawarto kontynuację rozważań dot. wyjątków od obowiązku zasady zachowania przez lekarzy tajemnicy zawodowej w kontekście zawiadomienia organów ścigania o możliwości popełnienia przestępstwa.

niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia

Kolejny wyjątek (uregulowany w art. 40 ust. 2 pkt. 3 u.z.l. i odpowiadającym mu art. 14 ust. 2 pkt. 2 u.p.p.) wprowadza zwolnienie lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, gdy jej zachowanie mogłoby stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób.

Przepis ten otwiera  dla lekarzy możliwość nie stosowania się do obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, w tym złożenia zawiadomienia o przestępstwie, także w razie posiadania wiedzy o podejrzeniu popełnienia czynów zabronionych ściganych z urzędu, ale innych niż wymienione w art. 240 k.k. (była mowa o tym szerzej w poprzednim artykule), w sytuacji, gdy w ocenie lekarza zachodzi realne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób.

zasady etyki 

Przywołane przepisy w pewnym zakresie korespondują z Kodeksem Etyki Lekarskiej (KEL), chociaż istnieją między nimi także pewne rozbieżności. W art. 25 KEL wskazano na możliwość zwolnienia lekarza z zachowania tajemnicy, jeśli zachowanie tajemnicy w sposób istotny zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób. Zauważalną od razu różnicą po zestawieniu ww. przepisów jest bardziej rygorystyczne określenie KEL – wskazujące na konieczność zagrażania ww. wartościom „w istotny sposób”, a ponadto w sytuacji już istniejącego zagrożenia, a nie tylko takiej możliwości. Tymczasem, przepisy ustaw nie wymagają by zagrożenie stało się na tyle poważne, by „zagrażało istotnie” zdrowiu i życiu, a ponadto wystarczające dla zawiadomienia jest istnienie „możliwości niebezpieczeństwa”.

W kontekście ww. przepisów należy także wskazać na art. 27 KEL, który daje lekarzowi prawo do ujawnienia tajemnicy w każdej sytuacji, gdy zauważone zostaną przez niego fakty zagrożenia zdrowia lub życia w wyniku łamania praw człowieka. Przepisy deontologiczne w pewnej mierze różnią się więc od przywołanych przepisów ustawowych. Warto jednak mieć je na względzie, nie tylko z powodu ewentualnej możliwości pojawienia się odpowiedzialności dyscyplinarnej, ale również dlatego, że mogą być pomocne przy wyznaczaniu kierunków interpretacyjnych przepisów ustawowych.

gdy sprzeciw 

Zawiadomienie w tym przypadku lekarz może złożyć niezależnie od woli i wiedzy samego pacjenta, a nawet wobec jego wyraźnego sprzeciwu. Dlatego też, do takiego rozwiązania lekarze powinni sięgać dopiero w sytuacjach wyjątkowych, gdy nie będzie możliwości powiadomienia organów ścigania w inny sposób, czy też przez inne osoby. W literaturze prawniczej mówi się o uzyskaniu przez lekarza „racjonalnego przekonania”, że pacjent lub inne osoby same nie będą miały możliwości zapewnienia sobie lub innej osobie właściwej ochrony prawnej. Dla przykładu, pacjent (np. krzywdzona osoba dorosła) lub przedstawiciel ustawowy pacjenta (np. rodzic krzywdzonego dziecka) nie podejmie odpowiednich kroków, bo jest małżonkiem sprawcy lub mieszka ze sprawcą. Mogą również wystąpić takie sytuacje, gdy pacjentem jest dziecko, a krzywdzącym jego przedstawiciel ustawowy (rodzic). Istnieje więc ryzyko, że dziecko-pacjent nie uzyska właściwej ochrony, gdyż jego opiekun jest sprawcą czynu. Przywołane przykłady mogą dotyczyć np. popełnienia czynu z art. 207 k.k. polegającego na znęcaniu się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą, w szczególności, gdy jest ono połączone ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa lub jego następstwem jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie.

wiedza od pacjenta – sprawcy

Również w przypadku tego wyjątku pojawiają się rozważania na temat możliwości złożenia przez lekarza zawiadomienia o czynie zabronionym w razie powzięcia tej wiedzy od pacjenta – sprawcy czynu przestępnego, gdy zachodzi realne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia innych osób. Katalog czynów, o których może być mowa, wykracza wprawdzie poza art. 240 k.k. (chociaż niejednokrotnie zdarza się kumulacja wyjątków art. 40 ust. 2 pkt. 1 i 3 u.z.l.), jednakże za dopuszczalnością zawiadomienia organów ścigania w omawianej sytuacji przemawiają szczególe okoliczności polegające na niebezpieczeństwie grożącym istotnym wartościom (życiu i zdrowiu).

W omawianych tu sytuacjach, lekarzowi powinna przyświecać zasada wyboru większej wartości, jaką jest życie lub zdrowie pacjenta lub innych osób. Niebezpieczeństwo uzasadniające uchylenie tajemnicy lekarskiej, o którym mowa w tym przepisie, musi być jednak realne, a nie tylko hipotetycznie.

adwokat Marta Mykietyn-Rojek